اولین اکتشاف نفت جهان تا ایران

در تاریخ ‌ایران باستان نشانه‌های‌، در طب (چشم مصنوعی شهر سوخته زابل) و همچنین جهت روشنایی از نفت استفاده می‌کردند. روایتی هم با توجه به کشفیات مورخین وجود دارد که میگویند برای اولین بار نفت را در منطقه‌ای در رم باستان به نام داسیا‌، رومانی کنونی کشف کردند.

اولین چاه‌های نفت در سال ۳۴۷ بعد از میلاد مسیح یا پیشتر از آن در چین حفر شدند. عمق‌این چاه‌ها حدود ۲۴۰ متر بود که با استفاده از تیغه‌های متصل به چوب بامبو حفر شده بودند. آن زمان از نفت جهت تبخیر آب دریا و تولید نمک استفاده می‌شد. اما بد نیست بدانید که در قرن هفتم در ژاپن از نفت به عنوان آب قابل سوزاندن یاد می‌شد.

قرن نهم میلادی حوزه‌های نفتی در اطراف باکو و آذربایجان کنونی برای تولید نفتا کشف شد. محمدبن زکریای رازی نفت را در قرن نهم میلادی تقطیر کرد و از آن مواد شیمیایی از قبیل نفت چراغ تولید کرد. دیگر شیمیدانان‌ ایرانی و عرب نیز برای اهداف نظامی ‌نفت خام را تقطیر کردند تا مواد آتش‌زا تولید کنند.

چاه های نفت در مجاورت باکو که بیش از 100 سال پیش نفت را به دریاچه های مخزن پمپاژ می کردند. فاجعه زیست محیطی هنوز منطقه را آزار می دهد. عکس: آرشیو ملی آذربایجان.

قرن ۱۲ میلادی از طریق اسپانیا، اروپای غربی نیز با فرآیند تقطیر آشنا شد. اما اولین اشاره به نفت در قاره آمریکا به سال ۱۵۹۵ بر می‌گردد که در یادداشت‌های «سر والتر رالی» (Sir Walter Raleigh) درمورد دریاچه قیر ترینیداد (Trinidad Pitch Lake) دیده شد.‌ این در حالی بود که ۳۵ سال بعد یادداشت‌های «جوزف دو لروش دالیون» (Joseph de la Roche) در مورد سرچشمه‌های نفت در نیویورک، در کتاب تاریخ کانادا (Histoire du Canada) نوشت.

تمبر ترینیداد «کشف دریاچه قیر توسط رالی، 1595».

در سفرنامه‌های یک مسافر روسی به نام پیتر کالم (Peter Kalm) درباره آمریکا در سال ۱۷۴۸ به نقشه‌ای بر می‌خورید که سرچشمه‌های نفت در پنسیلوانیا روی آن مشخص شده است. از سال ۱۷۴۵ در حوزه‌های نفتی مرکویلر – پکلبورن (Merkwiller-Pechelborn) و آلسیس (Alsace) در آمریکا به استخراج نفت پرداختند.

حوزه نفتی پکلبورن تا سال ۱۹۷۰ مورد استفاده قرار می‌گرفت و محل تولد شرکت‌های نفتی از قبیل آنتار (Antar) و شلامبرگر (Schlumberger) بود و اولین پالایشگاه مدرن نیز در سال ۱۸۵۷ در‌این محل ساخته شد.

تاریخ مدرن نفت از سال ۱۸۴۶ با کشف فرآیند پالایش نفت سفید از ذغال سنگ توسط آبراهام پینو گسنر (Abraham Pineo Gesner – پزشک، زمین شناس و شیمیدان اولیه نفت بریتانیایی-کانادایی) آغاز شد. سپس‌ایگنسی لوکاسیوز (Ignacy Luckasiewicz) در سال ۱۸۵۲ روش گسنر را توسعه داد تا بتواند روشی برای پالایش نفت سفید از نفت صخره (نفت خام) کشف کند. اولین استخراج نفت خام در سال بعد در منطقه‌ای در اطراف لهستان و اوکراین کنونی در سال 1850 صورت گرفت.

در سال ۱۸۵۴ بنجامین سیلیمن (Benjamin Silliman) پروفسور علوم در دانشگاه ییل در آمریکا اولین کسی بود که با استفاده از فرآیند تقطیر، نفت را تجزیه کرد.‌ این کشفیات به سرعت در سراسر جهان منشتر شد و میرزواف (Meerzoef) اولین پالایشگاه روسی را در حوزه غنی نفتی باکو در سال ۱۸۶۱ ساخت. در آن زمان باکو تولید کننده ۹۰‌ درصد نفت جهان بود.

اولین چاه نفتی تجاری‌، در رومانی و در سال ۱۸۵۷ حفر شد. جیمز میلر ویلیامز (James Miller Williams) اولین چاه نفتی آمریکای شمالی را در سال ۱۸۵۸در سرچشمه‌های نفت در اونتاریوی کانادا حفر کرد.

محل اولین چاه نفت آمریکای شمالی، موزه نفت کانادا.

صنعت نفت آمریکا با حفر یک چاه نفتی به عمق ۲۱ متر توسط ادوین دریک (Edwin Drake) در سال ۱۸۵۹ در تیتوسویل (Titusville) در پنسیلوانیا شروع به کار کرد که اوایل، روزانه ۲۵ بشکه و در پایان سال ۱۵ بشکه نفت استخراج می‌کرد.

هرودوت (نخستین تاریخ‌نگار یونان) در مورد نفت در‌ ایران چنین می‌نویسد: «در ۲۲ کیلومتری شوش محلی است که «اردیکا» نام دارد. در‌اینجا چاه‌هایی است که با چرخ و خیک (کوزه) از آن نفت و قیر و نمک بیرون آورده و در مخزن می‌ریزند و پس از چندی قیر و نمک ته نشین می‌شود و نفت به شکل مایع باقی می‌ماند (جالب است بدانیم هرودوت مربوط به قرن پنجم پیش از میلاد مسیح بوده است).

در پی کاوش‌های باستان شناسی در ایران مشخص شده است که ‌ایرانیان از ۵ تا ۶ هزار سال پیش از قیر در ساختمان‌سازی‌، ساخت جواهرات‌، ظروف سفالین و قیراندود کردن کشتی‌ها به کار می‌بردند.

چشم مصنوعی شهر سوخته زابل (ماده اصلی چشم مزبور قیر طبیعی مخلوط با چربی جانوری بوده)

در سال ۱۲۸۷ نفت برای اولین بار در خاورمیانه و در ایران، در شهر مسجد سلیمان کشف شد. ویلیام ناکسی دارسی میلیونر انگلیسی استرالیایی تبار، اولین فردی بود که با روش‌های جدید و با استفاده از دستگاه‌های حفاری مکانیکی در‌ایران به اکتشاف نفت پرداخت. او ابتدا گروهی فنی را به سرپرستی زمین شناسی به نام برلز به‌ایران فرستاد که پس از بررسی‌های زمین شناسی‌، گزارش دادند احتمال وجود نفت در حوالی قصرشیرین و شوشتر را زیاد و در دیگر نقاط امیدوار کننده است.

چاه کشف در مسجد سلیمان در جنوب غربی ایران، جایی که نفت در ماه مه 1908 مورد استخراج قرار گرفت – اولین کشف تجاری در خاورمیانه.

پساز دریافت‌این گزارش، دارسی نماینده‌ای به نام ماریوت را در سال ۱۲۸۰ به دربار‌ ایران فرستاد. ماریوت امتیاز اکتشاف و استخراج نفت را از مظفرالدین شاه گرفت. طبق‌این امتیازنامه صاحب امتیاز به مدت ۶۰ سال مجاز به کشف استخراج، بهره‌بردارى و صدور نفت بود و منطقه مجاز براى انجام عملیات نیز ۴۸۰ هزار مایل مربع منحصرا از نواحى جنوبى‌ ایران مشخص شد. چند ماه پس از امضای قرار داد، حفاری اولین چاه درمحلی به نام چیاسرخ یا چاه سرخ، در شمال غرب قصرشیرین آغاز شد.

مظفرالدین شاه قاجار (سمت چپ)، پادشاه ایران از 1897-1907،ویلیام ناکس دارسی (1917-1849) (راست)، در سال 1901 امتیازی سرمایه‌گذار ویلیام ناکس دارسی انگلیسی، برای اکتشاف نفت در جنوب ایران اعطا کرد. دارسی هرگز از ایران یا هیچ بخشی از خاورمیانه بازدید نکرد. او در سال 1909 اولین مدیر شرکت نفت انگلیس و ایران شد.

کار حفاری به علت نبود راه و ناامنی به کندی پیش می‌رفت تا آنکه درتابستان ۱۲۸۲ در عمق ۵۰۷ متری به گاز و کمی ‌نفت رسید. چاه دوم هم در همین ناحیه در عمقی مشابه به نفت رسید. بهره دهی‌ این چاه در حدود ۱۷۵ بشکه در روز بود. دارسی با ارزیابی نتایج دریافت اگر در ناحیه چیاسرخ نفتی بیش از‌این مقدار هم بیابد به علت دوری از دریا و نبود امکان حمل به بازار مصرف‌، سودی عاید او نخواهد شد. در نتیجه ‌این ناحیه را ترک کرد و به خوزستان روی آورد و پس از سال‌ها تلاش مداوم در مسجد سلیمان در روز پنجم خرداد ۱۲۸۷ شمسی (۱۹۰۸ م) از عمق چاه ۳۶۰ متری نفت فوران زد. از سال ۱۲۸۷ تا سال ۱۳۰۷ تمام نفت تولیدی‌ ایران از میدان نفتی مسجدسلیمان استخراج شد.